Californië aan de Noordzee

Ons land kent een prachtige planologische- en stedenbouwkundige traditie. Stadsuitbreidingen van Berlage, Dudok, Van Eesteren en de VINEX-locaties in de jaren '90 zijn krachtige voorbeelden. Maar, we lijken de grip op ruimte te verliezen. Ons land groeit en we hebben geen eenduidig antwoord op de vraag hoe deze groei goed te faciliteren. Binnenstedelijk bouwen lukt goed, maar ook is er een trend waarneembaar dat landbouwgrond in Nederland langzaam wordt volgebouwd met eengezinswoningen: "straatje erbij", "buurtje erbij". Dit proces heet urban sprawl: woningen met een lage dichtheid, eenzijdig woningaanbod en een toegenomen afhankelijkheid van de auto. URBNdc deelt reflecties over de schaduwzijde van dit gestage proces, wat kan leiden tot Californië aan de Noordzee waar ongebreidelde bouw leidt tot inefficiënt ruimtegebruik.

Wat is urban sprawl? 

Simpel vertaald: stedelijke wildgroei. Encyclopedie Brittannica geeft de volgende definitie: "Snelle uitbreiding van de geografische omvang van steden en dorpen, vaak gekenmerkt door woningen met een lage dichtheid, eenzijdige bestemmingsplannen [veelal wonen] en een toegenomen afhankelijkheid van de auto voor vervoer".

Waardoor ontstaat urban sprawl? 

Urban sprawl kent vele verschijningsvormen. Een vluchtelingenkamp dat voor decennia bestaat, is ook een voorbeeld van lichte verstedelijking. Tenten worden na verloop van tijd vervangen door huisjes van hout- en plaatmateriaal, waterleiding wordt aangelegd en er komen winkels. In Noord-Amerika, Europa en Azië is er ook in toenemende mate urban sprawl. De oorzaken zijn uiteraard anders dan die in een vluchtelingenkamp.

Welke vijf verklaringen zijn er voor urban sprawl in Europa? 

1. Voorkeuren van mensen om te wonen in meer groene, rustige gebieden met een lage dichtheid, met name als er kinderen worden geboren
   
2. Bewust beleid voor uitbreiding steden & dorpen met eengezinswoningen aan de randen van het bebouwde gebied
   
3. Comfort en innovatieve productie van elektrische auto’s en elektrische fietsen, plus aanleg snelwegen en provinciale wegen en regionale fietspaden
   
4. Relatief lage kosten autorijden [zuinige fossiele auto’s, lease] in combinatie met stijgende inkomens
   
5. Beperkt aanbod openbaar vervoer op de 'dunne lijnen' en relatief forse stijging van kosten voor openbaar vervoer, in combinatie met bezuinigingen
   

De vraag is: hoe erg is dit nu?  

Het antwoord hangt samen met welke bevolkingsgroei en ruimtelijke ordening wij willen hebben in Nederland. Uit het onderzoek woonvoorkeuren Nederlanders blijkt: "Uit het onderzoek komt naar voren dat het wonen in een dorp populairder is dan wonen in de stad. 28% van de respondenten geeft aan in een dorp te willen wonen. Ook wonen mensen liever in kleine steden (24%) en in middelgrote steden (23%) dan in de grote stad".

Mooi, maar passen al die woonwensen in ons land? In 2050 zal Nederland 20 miljoen inwoners tellen [prognose: 18-20,88 miljoen inwoners, CBS]. In 2025 leven ruim 18 miljoen inwoners, dus komen er nog 2 miljoen inwoners bij. In de ‘Ruimtelijke verkenning 2023’ van het Plan Bureau voor de Leefomgeving [PBL] met 4 scenario’s voor de inrichting van Nederland is de ruimtevraag geformuleerd.

Scenario 'Regionaal geworteld', dat het beste past bij onderzoek woonvoorkeuren Nederlanders,  vraagt om 630 km/2 extra bouwgrond, dat is ruim zesmaal het oppervlak van de stad Utrecht [99 km/2]. Het PBL-scenario 'Groen Land' met concentratie rondom de grote- en middelgrote steden vraagt 280 km/2, hierbij kunnen 1,5 miljoen woningen worden gerealiseerd. In het scenario 'Mondiaal Ondernemend', dat een sterke concentratie kent in de brede Randstad, kunnen 2,2 miljoen worden gerealiseerd. Hiermee groeit het stedelijk gebied met 440 km/2 [ruim 4x de stad Utrecht].  

Waarom is urban sprawl niet voor goed Nederland? 

Ondanks de woningnood is het belangrijk om urban sprawl tegen te gaan. Hiervoor noem ik vijf argumenten: 

1. Verlies van boerenland, waardevol landschap en natuur: urban sprawl leidt tot de aantasting van belangrijke natuurgebieden, waardevolle landbouwgrond en noodzakelijke recreatieruimte. Groene zones, zoals de Veluwe, de Biesbosch en het Groene Hart zijn cruciaal voor biodiversiteit en klimaatadaptatie. Groene randen rondom steden zijn essentieel voor ontspanning van inwoners en landbouw.
   
2. Toenemende verkeersdrukte en afhankelijkheid van de auto: door bebouwing in lage dichtheden worden afstanden tussen wonen, werken en voorzieningen groter. Dit leidt tot meer autogebruik, wat files, luchtvervuiling en CO₂-uitstoot vergroot. Autowegen zullen, met een groei van 1 à 1,5 miljoen eengezinswoningen, worden verdubbeld: "straatje erbij", leidt tot "rijstroken erbij": snelwegen zullen al snel zes à achtbaans worden. 
3. Hoge infrastructuurkosten en onrendabel openbaar vervoer: uitgestrekte woonwijken en bedrijventerreinen vragen enorme investeringen in wegen, riolering, gemalen en elektriciteitsnetwerken. Door de lage dichtheid zal openbaar vervoer in een lage frequentie rijden en bussen rijden op subsidies van de provincies. De kosten per inwoner liggen bij urban sprawl veel hoger dan bij compacte steden. Dit leidt tot inefficiënt ruimtegebruik en daarmee een hogere belastingdruk [met name motorrijtuigenbelasting]. 
4. Sociale tweedeling neemt toe: urban sprawl gaat vaak ten koste van de kwetsbare stadswijken en dorpskernen. Winkels en voorzieningen verplaatsen zich naar de rand van steden, wat leegstand en verval veroorzaakt. Urban sprawl leidt tot verhuizing van de middenklasse uit de steden. Dit ondermijnt de steden en maakt ze minder aantrekkelijk om in te wonen en te werken. Kleine dorpskernen zullen minder voorzieningen hebben. 
5. Klimaatverandering en waterproblematiek: Nederland is kwetsbaar voor klimaatverandering, vooral door de stijgende zeespiegel, verzilting en extreme neerslag. Veel woonwijken worden nu al gebouwd in polders die ver onder het NAP liggen. Daarnaast leidt urban sprawl tot meer verharde oppervlakken, waardoor regenwater minder goed in de bodem kan infiltreren en wateroverlast daarmee toeneemt.

Kortom, om de kwaliteiten van het groene Nederlandse landschap te behouden, met ruimte voor de boeren, is het wenselijk de groei van Nederland op te vangen in de grote- en middelgrote steden. Dit door het bouwen van gezinsappartementen in hele groene, stedelijke omgevingen. Dit zijn appartementen met ten minste 4 slaapkamers, een woonkamer van 50m2, een zeer ruim zonnig balkon/dakterras, riante voorzieningen voor [bak]fietsen en deelauto's. De appartementscomplexen zijn maximaal 50 meter hoog, gelegen in autoluwe woonwijken, goed openbaar vervoer om de hoek en een riant aanbod van speel- en sportvoorzieningen in de buurt. Lees meer hierover in Woonlab010 - Publicatie Gezinsappartementen. 

Meer lezen? 

De OECD heeft in 2018 een onderzoek gepubliceerd over urban sprawl. In de periode 1990-2014 zijn 1.100 stedelijke gebieden in 29 OESO-landen vergeleken. Het onderzoek is kosteloos te lezen: Rethinking Urban Sprawl, Moving Towards Sustainable Cities.