第1条 | Wijze lessen uit het Verre Oosten

Japan, ‘Land van de Rijzende Zon’ is sinds de jaren ’60 innovator voor mobiliteit & verstedelijking. Het is de geboorteplek voor veel beleid dat we in Nederland kennen rondom de ontwikkeling van de HSL-lijnen & stations, OV-knooppunten in de steden en bijvoorbeeld de ontwikkeling van de Oude Lijn in de Zuidelijke Randstad. Zo nu en dan hangt er ook een wolk voor de zon. Het is ook een land dat worstelt met de transitie naar de nieuwe wereldorde, de nieuwe economie en de sociaal-, culturele- en economische opgaven die daarbij horen.  

Omvangrijke opgaven en oplossingen

‘Van hier tot Tokyo’ is een uitdrukking van Simon Carmiggelt uit 1954. Het betekent ‘geweldig ver (weg), lang of groot’. Japan is ver weg: de afstand van het Koninkrijk [Den Haag] tot het Keizerrijk [Tokyo] is 9.333 kilometer. De steden zijn zeer groot: de ‘Greater Tokyo Area’ telt 38 miljoen inwoners, een gebied vergelijkbaar met de Eurodelta (Nederland, Nordrhein-Westfalen en Vlaanderen: 40 miljoen inwoners). De lengte van het railnetwerk is 27.000 kilometer, dat van Nederland is 3.200 kilometer. In omvang telt het land 122 miljoen inwoners. Kortom, in alles is het een aantal flinke maten groter dan Nederland. Juist dat schaalverschil maakt het land zo interessant om te bezoeken. Niet om alles nou direct te kopiëren naar Nederland, maar om een goede interpretatie te maken van succesfactoren en te leren van onhandige keuzen.

Ongekende schaalvoordelen

Transit Oriented Development (TOD) is een geïntegreerd concept van openbaar vervoer en ruimtelijke ordening. Infrastructuur en ruimtelijke inrichting (planvorming) en financiering & exploitatie zijn in één hand. Krachtigste voorbeeld in de wereld van TOD is de Yamanote, de ringlijn van Central Tokyo. Op deze lijn worden op werkdagen 3,5 miljoen reizigers vervoerd, dit in een frequentie van iedere 2,5 minuten een trein. De Yamanote-lijn kent 29 stations die levendige knopen zijn met kantoren, winkels, voorzieningen en wonen. Meest aansprekende TOD voor mij is wel Shibuya, bekend van de kruising waar bij ieder groen licht 2.500 mensen oversteken. Maar ook de plek waar het maaiveld 7x wordt gebruikt: voor regionale- en nationale treinen, voor winkels, voor kantoren, voor waterberging, voor wandelen en voor dakparken.

Tijdens deze studiereis hebben we gekeken hoe dergelijke knopen functioneren, hoe ze zijn én worden (her)ontwikkeld door private partijen en wat de rol is van de lokale, regionale en nationale overheid. Bij diverse universiteiten, projectontwikkelaars en vervoerders presentaties gekregen en gesprekken gevoerd. Grootste les: raillijnen zijn vrijwel 100% particulier gefinancierd (ook de exploitatie) en zijn nauw verweven met het eigendom van het vastgoed. Hiermee kan integraal een gebied worden ontwikkeld. De rol van de overheid beperkt zich tot planologische kaders, toets op veiligheid en houdt toezicht.

Opdoemende wolken voor de zon

Japan is een vergrijzend land en kent een trek van het platteland naar de stad. Steden aan met name de oostkust zijn onderling verbonden met de Shinkansen (hogesnelheidstrein, ook wel bullettrain genoemd) die een zeer hoge frequentie kent (13x per uur tussen Tokyo en Osaka, rest van de lijnen 6 a 8 keer per uur). Enerzijds leidt het ertoe dat steden nog meer als één Daily Urban System gaan functioneren. Wij legden bijvoorbeeld de afstand tussen Osaka en Okoyama (180 kilometer) af in 44 minuten. Anderzijds maakt het sterke gebieden nog sterker; het leidt er in ieder geval niet toe dat het vergrijzende platteland gaat verjongen en groeien. Japan is hierin ook een gidsland: hoe om te gaan met krimp, iets wat voor bepaalde regio's in Europa ook een groot vraagstuk is. Naast de spanning Stad – Land is een forse spanning tussen Oud – Jong en heeft de vrouw voor Westerse begrippen een nogal klassieke rol als zij eenmaal kinderen heeft gekregen. Deze vraagstukken hebben op metaniveau groot effect op de ruimtelijke ordening van het land.

Kortom, alle vraagstukken in mijn werk, voor Nederland zijn aan de orde gekomen. Het schaalniveau van Japan maakt alles groter en daardoor is het een goede loep om de plussen & minnen van beleid te doordenken. De samenstelling van de leuke groep van stedenbouwkundigen, financieel adviseurs, verkeerskundigen, projectmanagers en vervoerders maakte de dynamiek groot en daardoor veel constructieve gesprekken over hoe zaken van (of in, of boven) de grond te krijgen.